قرارداد خرید دین در بانکداری چیست؟
قرارداد خرید دین در بانکداری به عنوان یکی از انواع عقود مبادله‌ای در نظام بانکی مطرح است که در آن یک شخص ثالث، دین مدت‌دار بدهکار را از بانک یا موسسه مالی به صورت نقدی و با کمترین مبلغ ممکن از آن خریداری می‌کند. این قرارداد بر اساس ماده یک دستور العمل اجرایی خرید دین تعریف شده و دارای مواردی از جمله احراز وجود دین با صدور اوراق و اسناد تجاری مانند سفته یا برات و احراز دین ناشی از معاملات تجاری متعهد یا گیرنده تسهیلات است.
بنابراین، این نوع قرارداد به وسیلهٔ اسناد تجاری از جمله سفته یا برات، که دین را نشان می‌دهند، تأیید می‌شود. همچنین، دین موضوع قرارداد باید ناشی از معاملات تجاری باشد که توسط اشخاص حقیقی یا حقوقی انجام شده است. این امور اهمیت زیادی در فرایند تشکیل و اجرای قرارداد خرید دین در بانکداری دارند و برای اطمینان از صحت و معتبر بودن آن اجرا می‌شوند.
خرید دین یا بیع دین، یکی از ابزارهای مالی مورد استفاده در نظام بانکی نوین است که به واحدهای تولیدی، بازرگانی و خدماتی امکان تأمین مالی مورد نیاز را فراهم می‌کند. این ابزار، از طریق تنزیل اسناد و اوراق تجاری متعلق به این واحدها، طبق ضوابط مربوط، به عنوان تنزیل اسناد تجاری نیز شناخته می‌شود.
در جلسه 471 مورخ 26/8/1361 توسط شورای پول و اعتبار، مجوز خرید دین طی آیین‌نامه موقت تنزیل اسناد و اوراق تجاری (خرید دین) و مقررات اجرایی آن تصویب گردید. این مجوز به کسب‌وکارهایی که نیاز به تأمین مالی فوری دارند ولی می‌توانند کالاها یا خدمات خود را در امری مستقبلی ارائه کنند، این امکان را می‌دهد که دین‌های خود را به قیمت کمتر از ارزش اسمی آنها به دیگران واگذار کنند. مبلغ کمتری که از ارزش اسمی دین کسر می‌شود، به معنای سود پولی است که از زمان پرداخت توسط خریدار تا زمان سررسید دین، به عنوان مبلغ پرداختی محاسبه می‌شود.
استفاده از خرید دین یا بیع دین، به واحدهای کسب و کار که نیاز به تأمین مالی فوری دارند، امکان می‌دهد که بدون نیاز به انتظار برای پرداخت دین معمولی، از منابع مالی استفاده کنند و به فعالیت‌های خود ادامه دهند. این ابزار مالی، با رعایت ضوابط و مقررات مربوطه، به واحدهای کسب و کار امکان می‌دهد که از منابع مالی بانکی به شکل موثر و بهینه استفاده کنند.
ویژگی های خرید دین
ویژگی‌های خرید دین، که تسهیلات بانکی به شکل خاصی ارائه می‌شود، شامل موارد زیر است:
- تسهیلات اعطایی کوتاه مدت: خرید دین به عنوان یکی از تسهیلات اعطایی در نظام بانکی به شکل کوتاه مدت ارائه می‌شود، به این معنی که معمولاً زمان سررسید آن حداکثر یک سال است.
- تامین نیازهای مالی واحدهای تولیدی، بازرگانی و خدماتی: این نوع تسهیلات به منظور تأمین نیازهای مالی این واحدها، از جمله خرید کالاها یا خدمات، تأمین مواد اولیه، یا حتی پرداخت نقدینگی‌های لازم برای رونق کسب و کارها، ارائه می‌شود.
- سررسید کوتاه مدت: زمان سررسید تسهیلات خرید دین حداکثر یکسال است، که نشان دهندهٔ نوع کوتاه مدت بودن این تسهیلات است.
- معاملات بر اساس اسناد تجاری و اوراق مبادله‌ای: موضوع معاملات خرید دین معمولاً محدود به اسناد تجاری و اوراق مبادله‌ای می‌شود که مفاد آنها حاکی از دین واقعی و ناشی از معاملات تجاری است. این اسناد می‌توانند مثلاً سفته‌ها، برات‌ها، یا سایر اوراق قابل تنزیل باشند.
- اعتبار تعهد اسناد تجاری: اعتبار و قابلیت تنزیل اسناد تجاری در معاملات خرید دین از جمله شرایط اساسی است که بانک‌ها در ارائه این تسهیلات رعایت می‌کنند. این بدان معناست که بانک‌ها قادرند اسناد تجاری را تنزیل کرده و به مبلغ کمتر از ارزش اسمی آنها خرید دین ارائه دهند.
به طور کلی، خرید دین یکی از ابزارهای مالی موثر است که بانک‌ها برای پشتیبانی از فعالیت‌های تجاری و صنعتی ارائه می‌دهند و دارای ویژگی‌های خاص خود در قالب تسهیلات بانکی است.
شرایط تنزیل
تنزیل اسناد و اوراق تجاری معمولاً حاکی از وجود بدهی موضوع معاملات تجاری می‌باشد. بانک‌ها قبل از اقدام به تنزیل، معمولاً بررسی‌های لازم را انجام می‌دهند تا از حقیقت و وجود دین اطمینان حاصل کنند.
اما، اگر در ضمن معامله و خرید دین با طلبکار شرط شود که در صورت عدم پرداخت مدیون در سررسید، طلبکار شخصاً متعهد پرداخت باشد، این شرط معمولاً مجاز است و در برخی موارد مورد قانونی قرار می‌گیرد.
همچنین، سررسید اوراق تجاری معمولاً از یک سال تجاوز نمی‌کند و بانک‌ها معمولاً محدودیت زمانی برای سررسید اوراق را رعایت می‌کنند.
در ضمن، بانک‌ها می‌توانند اوراق و اسناد تجاری را به قیمتی کمتر از مبلغ اسمی آنها تنزیل کنند. این فرآیند به عنوان تنزیل، با هدف تأمین نقدینگی برای صاحب اسناد صورت می‌گیرد و در واقعیت فلسفه و ماهیت تنزیل، تأمین نقدینگی و پرداخت سریع بدهی‌هاست.
شرایط اعطای تسهیلات اعتباری خرید دین به مشتریان بانک، مطابق آیین‌نامه‌های مربوطه، شامل موارد زیر است:
الف. اخذ تامین لازم و کافی از مشتری: برای اعطای خط اعتباری خرید دین، بانک از مشتریان خود تضمینات و تامینات لازم را مطابق با سیاست‌های خود اخذ می‌کند تا اطمینان حاصل شود که مشتریان قادر به پرداخت تعهدات خود در آینده هستند.
ب. استفاده از تسهیلات خرید دین برای اصناف و کسبه: این تسهیلات معمولاً برای اشخاص حقوقی یا حقیقی مانند اصناف، کسبه و سایر اشخاصی است که نیاز اعتباری آنها از طریق سایر تسهیلات بانکی قابل تأمین نیست.
ج. صدور سفته توسط مشتری و تنزیل آن توسط بانک: در این سازوکار، مشتریان برای خرید کالاهای خود سفته صادر می‌کنند و آن را به فروشندگان خود تسلیم می‌کنند. سپس فروشندگان سفته‌ها را به بانک تنزیل می‌کنند و بانک به مبلغ کمتر از ارزش اسمی سفته، اعتبار اسنادی به مشتریان ارائه می‌دهد.
د. اعتبار اسنادی بدون حواله قابل برداشت: اعتبار اسنادی که از طریق خرید دین ارائه می‌شود، صرفاً از طریق خرید اعتبار اسناد تجاری قابل استفاده است و مشتریان نمی‌توانند آن را به صورت نقدی برداشت کنند.
ه. استفاده از تنزیل اسناد تجاری: تسهیلات خرید دین بر اساس تنزیل اسناد تجاری ارائه می‌شود و تنها اسنادی که تنزیل شده‌اند، قابلیت اعتبار مشتری را افزایش می‌دهند.
ز. اعتبار مشتری محسوب شده و امکان پرداخت توسط متعهد اصلی: مشتریان به عنوان متعهد اصلی در معاملات خرید دین در نظر گرفته می‌شوند و فقط آنها قادر به پرداخت تسهیلات هستند. بانک در این سند مسئولیتی نسبت به تنزیل کننده ندارد.
ح. تسویه و مجدداً استفاده از اعتبار: وقتی که وجه اسناد تنزیل شده واریز می‌شود، حساب اعتباری مشتری تا همان حد تسویه می‌شود و می‌تواند مجدداً مورد استفاده قرار گیرد.
در کل، این شرایط نشان دهندهٔ رویکرد و سیاست‌های بانکی در ارائه تسهیلات اعتباری خرید دین به مشتریان است که به منظور ایجاد اعتماد و تضمین پرداخت‌های مشتریان، اخذ تضمینات لازم و رعایت موارد فوق را مورد نیاز می‌دانند.
نظام بانکداری ربوی و تنزیل اسناد تجاری
در نظام‌های بانکی مبتنی بر بانکداری ربوی، تنزیل اسناد تجاری یکی از شیوه‌های معمول برای تأمین اعتبار از سوی موسسات مالی و اعتباری است. در این سیستم، مشتریان صاحب اعتبار اسناد مدت دار خود را که نشان دهنده طلب دیگری است، به بانک واگذار می‌کنند و به جای آن مبلغ کمتری را دریافت می‌کنند. سپس بانک‌ها می‌توانند این اسناد تنزیل شده را به بانک مرکزی تنزیل مجدد کنند تا به دسترسی به منابع نقدی با نرخ کمتر دست یابند.
اما در بانکداری اسلامی، این ابزار توسط خرید دین انجام می‌شود. در این رویکرد، بین تنزیل اسناد و خرید دین تفاوت‌هایی وجود دارد؛ به عنوان مثال، در تنزیل اسناد می‌توان علاوه بر بیع از عقود دیگری مانند صلح استفاده کرد، در حالی که در خرید دین، تنها بیع انجام می‌شود. همچنین، تنزیل اسناد در خصوص بدهی پولی مورد استفاده قرار می‌گیرد، در حالی که بیع دین هر دو نوع بدهی پولی و کالایی را شامل می‌شود.
در نهایت، باید به این نکته اشاره کرد که مطابق قوانین و دستورالعمل‌های مربوطه، خرید دین به عنوان روشی برای تنزیل اسناد تجاری در بانکداری اسلامی به کار می‌رود و این موضوع تأیید شده و تصویب شده است.