خیارات یکی از احکام عمومی قراردادها محسوب می شود که مباحث متعددی حول آن مطرح شده است. یکی از خیارات رایج خیار غبن است که معمولا در خصوص مبنای آن دو رویکرد ابتنای آن بر اراده ضمنی و قاعده لاضرر مطرح است. یکی از مسایل مطرح شده در بابخیار غبن این است که اگر مغبون حاضر به دادن تفاوت قیمت واقعی مورد معامله و ثمن معامله شود چه تاثیری در حق مغبون بر فسخ معامله می گذارد
یکی از خیارات مطرح شده در قانون مدنی، خیار غبن است که مواد 416 تا 421 به بیان احکام آن اختصاص داده شده است. خیار غَبن (به فتح غين و سکون باء تلفظ مي گردد) یا توانایی برهم‌زدن دادوستد (اختیار بر هم زدن معامله) زیان‌‌آور پس از کلاهبرداری می باشد
غبن عبارت است از عدم تعادل فاحش میان ارزش دو عوض در قرارداد. زیان‌دیده از غبن می تواند معامله را فسخ کند. برای تحقق خیار غبن شروط سه گانه ذیل ضرورت دارد: معوض‌بودن قرارداد، عدم تعادل اقتصادی عوضین به طور فاحش در زمان انعقاد قرارداد و جهل مغبون. برخی فقیهان برای فاحش-بودن غبن ضوابطی را مشخص کرده‌اند اما به نظر مشهور فقیهان که مورد پیروی قانون مدنی نیز قرار گرفته است، تشخیص آن با عرف است
منظور از خیار غبن، ثبوت حق فسخ معامله برای کسی است که کالا را به بیشتر از قیمت واقعی آن خریده یا به کمتر از قیمت اصلی آن فروخته است.
در اصطلاح حقوقی خیار غبن یعنی، زیان ناشی از عدم تعادل بین عوضین در زمان معامله که به زیان‌دیده بعد از آگاهی به غبن، حق فسخ می‌دهد. هریک از متعاملین که در معامله غبن فاحش داشته باشد، بعد از علم به غبن می‌تواند معامله را فسخ کند. غبن در صورتی فاحش است که عرفاً قابل مسامحه نباشد. بنابراین غبن باید فاحش باشد، و این فاحش بودن به این معنی است که کاملاً از نظر عرف آشکار باشد .
خیار غبن فاحش در جائى است که فروشنده کالاى خود را به کمتر از قیمت و مشترى آن را به بیش از قیمت خریده باشد و این خیار وقتى مى آید که مغبون در هنگام معامله جاهل بقیمت و بوجه باشد که در این صورت وقتى فهمید مغبون شده خیار غبن دارد و مى تواند معامله را فسخ کند، و کم و زیاد بودن قیمت با در نظر گرفتن ضمیمه هاى معامله و شروط آن ملاحظه مى شود، پس اگر کالایى که قیمت آن هزار دینار است خیلى کمتر از هزار دینار از کسى بخرد که براى خود خیار را شرط کرده او را مغبون نکرده است چون جنسى که با بیع خیار فروخته شود ارزشش کمتر از جنسى است که با بیع لازم فروخته شود چه اینکه خیار آن خیار شرط باشد یا خیارات دیگر.و در این خیار شرط است که تفاوت قیمت تعیین شده با قیمت بازار آن قدر نسبت به معامله زیاد باشد که عرف در مثل آن معامله از مثل آن تفاوت را نادیده نمى گیرد، و تشخیص اینکه آیا تفاوت به این اندازه هست و یا نیست با عرف است و معلوم است که معاملات از این جهت مختلفند، چه بسا مى شود که از یک بیستم حتى از یک درهم قیمت مسامحه مى شود ودر آن معامله این مقدار تفاوت غبن شمرده نمى شود و بسا مى شود که یک صدم قیمت هم غبن شمرده مى شود و عرف در آن تسامح نمى کند، ضابطه اى هم براى آن نیست ، بستگى به تشخیص عرف دارد .
معنای لغوی خیار
در میان زبان شناسان نسبت به مفهوم خیار اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی معتقدند که خیار، اسم مصدر از اختیار است در این صورت اختیار به معنی اصطفاء و انتخاب و سلطه داشتن و مجبور نبودن است و فاعل مختار را کسی گویند که اگر بخواهد بکند و اگر نخواهد نکند و خیار نیز به همین معناست. با این تفاوت که در مصدر، جهت صدور از فاعل و انتساب به فاعل، منظور و ملحوظ است و در اسم مصدر، از این جهت قطع‌نظر شده و به اصل قدرت و سلطنت داشتن نظر داشته است؛ اما گروهی معتقدند که خیار و اختیار هر دو به یک معناست و آن اصطفاء است .
معنای لغوی غبن
غبن با سکون باء در بیع استعمال می‌شود و به معنای خدعه و گول زدن است اما غبن با فتحه باء با لفظ رأی استفاده می‌شود، یعنی رأی فلانی ضعیف است.
تعریف اصطلاحی خیار غبن:
اگر شخصی مال خویش را به بیش از قیمت واقعی آن به دیگری بفروشد و یا مال دیگری را به کمتر از قیمت واقعی آن خریداری کند غابن است و طرف مقابل مغبون محسوب می‌شود و حق فسخ معامله را دارد.
شرایط تحقق خیار غبن:
برای تحقق خیار غبن وجود دو شرط ضروری است که از قرار ذیل می‌باشد:
- مغبون در زمان انعقاد قرارداد نسبت به قیمت واقعی جاهل باشد؛ زیرا در صورت علم به قیمت واقعی باتوجه به قاعده «الناس مسلطون علی اموالهم» خود اقدام به معامله کرده و لذا حق خیار ندارد.
- باید غبن فاحش باشد در واقع زیادی که در معامله وجود دارد به گونه‌ای باشد که عرف در آن تسامح نکند در واقع از آنجایی که شرع مقدارغبن فاحش را اعلام نکرده است لذا برای تعیین این مقدار به عرف رجوع می‌شود .