آشنایی با عقود مشارکتی در بانکداری
عقود مشارکتی یک نوع قرارداد اقتصادی هستند که بین بانک یا موسسه مالی و مشتری (معمولاً یک فرد یا شرکت) منعقد می‌شوند. در این نوع از قراردادها، طرفین به منظور انجام یک فعالیت اقتصادی مشترک همکاری می‌کنند. به طور کلی، عقود مشارکتی شامل تقسیم سود و زیان بین طرفین بر اساس توافقات مشخصی است.
یکی از ویژگی‌های عقود مشارکتی این است که خطر و سود به صورت مشترک بین بانک یا موسسه مالی و مشتری تقسیم می‌شوند. به عبارت دیگر، هر دو طرف در این نوع از قراردادها به نسبت سرمایه‌گذاری یا نقدینگی خود، سود یا زیان حاصله را تقسیم می‌کنند. این انعقاد قراردادها برای افراد یا شرکت‌هایی که به دنبال حداقل کردن خطرات مالی خود هستند و یا برای ورود به فعالیت‌های اقتصادی بدون داشتن سرمایه کافی هستند، می‌تواند مفید باشد.
ویژگی های عقود مشارکتی
اذنی بودن عقد: در این نوع قراردادها، تسهیلات گیرنده (مشتری) می‌تواند در سرمایه‌ای که بانک به او اختصاص داده است، تصرف کند. این تصرف بر اساس اذن (اجازه) اختصاص داده شده از سوی بانک صورت می‌گیرد. مشتری تنها در محدوده اجازه صاحب سرمایه (بانک) از وجوه تخصیص یافته استفاده می‌کند.
تقسیم سود و زیان به نسبت کارکرد سرمایه: سود و زیان ناشی از کار مشترک بین بانک (صاحب سرمایه) و مشتری (عامل) بر اساس کارکرد سرمایه تقسیم می‌شود. این تقسیم بر اساس پیشرفت کار و تولید صورت می‌گیرد.
متغیر بودن نرخ سود: در این نوع از قراردادها، نرخ سود به صورت متغیر اعلام می‌شود و از ابتدا به عنوان سود انتظاری تعیین می‌شود. بانک می‌تواند نرخ سود واقعی را در پایان قرارداد مشخص کند. این نرخ سود با توجه به مصوبات شورای پول و اعتبار و دستورالعمل‌های بانک مرکزی در هر سال تعیین می‌شود.
این ویژگی‌ها نشان‌دهنده اهمیت و کاربرد عقود مشارکتی در نظام بانکداری و اقتصاد کشور است، به‌ویژه برای افراد و شرکت‌هایی که به دنبال حداقل کردن خطرات مالی یا ورود به فعالیت‌های اقتصادی بدون داشتن سرمایه کافی هستند.
نظارت فعال و مستمر بانک بر فعالیت اقتصادی شریک: نظارت فعال و مستمر بانک بر فعالیت اقتصادی شریک یکی از ویژگی‌های اصلی عقود مشارکتی است که بر اساس اصول بانکداری اسلامی باید به آن پایبند باشند. این نظارت می‌تواند از طریق فرآیندهایی نظیر ارزیابی مالی، مدیریت ریسک، و پایش عملکرد اقتصادی صورت گیرد.
به طور مثال، بانک می‌تواند سیستم‌های اطلاعاتی و فناوری را مورد استفاده قرار داده و از روش‌های ردیابی و نظارت بر تراکنش‌ها برای اطمینان از استفاده صحیح از تسهیلات و تحقق اهداف مشترک استفاده کند. همچنین، برنامه‌های آموزشی برای مشتریان می‌تواند به افزایش آگاهی و شفافیت در مورد شرایط وضوابط قراردادهای مشارکتی کمک کند.
با توجه به پیشرفت‌های فناوری و قابلیت‌های ردیابی و پایش مالی، امیدوارم که بانک‌ها بتوانند با استفاده از این امکانات به نحو احسنتی نظارت خود را بر فعالیت‌های اقتصادی افزایش دهند و از اصول بانکداری اسلامی که بر پایه شفافیت و عدالت است، پیروی کنند.
انواع عقود مشارکتی
- عقد مشارکت مدنی: در این نوع قرارداد، دو یا چند نفر به منظور تصرف مشترک، تقسیم سود و زیان و در برخی موارد دیگر حقوق خود را به صورت مشاع به اشتراک می‌گذارند. مشارکت مدنی به معنای ترکیب سهام نقدی و غیرنقدی افراد حقیقی و حقوقی مختلف به صورت مشترک به منظور استفاده از مزایای قرارداد است.
- مضاربه: در مضاربه، یکی از طرفین سرمایه می‌دهد با این قید که طرف دیگر با آن تجارت کند و در سود آن شریک شود. صاحب سرمایه به عنوان مالک و عامل مضارب شناخته می‌شود. در این نوع قرارداد، هر دو طرف باید در سود و زیان مشارکت داشته باشند.
- قرارداد مزارعه: در قرارداد مزارعه، یکی از طرفین زمینی را برای مدت معینی به طرف دیگر می‌دهد تا در آن زراعت کند و حاصل را بین خود تقسیم کنند. این نوع قرارداد به توسعه بخش کشاورزی و افزایش بهره‌وری و تولید محصولات کشاورزی کمک می‌کند.
- مساقات: در مساقات، معامله‌ای بین صاحب درخت و امثال آن با عامل صورت می‌گیرد، که در آن سهم مشترک از میوه و برگ تقسیم می‌شود. این نوع قرارداد برای افزایش بهره‌وری و تولید محصولات کشاورزی اهمیت دارد.