نکات مهم در رابطه با دفاع مشروع
دفاع از دیگران نیز میتواند زیرمجموعه دفاع مشروع محسوب شود، به شرط آن که شرایط خاصی که در قانون پیشبینی شده، رعایت شود. طبق تبصره اول ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی، دفاع از دیگران در چهار حالت میتواند مشروع و قانونی باشد:
1. فرد از نزدیکان شما باشد
اگر فردی که مورد تهدید یا حمله قرار گرفته، از نزدیکان شما باشد، شما میتوانید برای دفاع از او اقدام کنید. نزدیکان معمولاً شامل خانواده (مانند والدین، همسر، فرزندان) یا کسانی میشود که در زندگی شما نقش مهمی دارند. در این شرایط، دفاع از فرد نزدیک به شما به طور مشروع و قانونی پذیرفته میشود.
2. مسئولیت دفاع از آن فرد با شما باشد
اگر مسئولیت دفاع از فردی بر عهده شما باشد (برای مثال در شرایطی که فرد تحت سرپرستی شماست یا شما وظیفه قانونی یا اخلاقی برای محافظت از او دارید)، شما میتوانید از او دفاع کنید. این مسئولیت ممکن است به صورت قانونی (مانند مسئولیت والدین در دفاع از فرزندان) یا در موقعیتهای خاص اجتماعی و خانوادگی باشد.
3. فرد ناتوان باشد و خود توانایی دفع خطر را نداشته باشد
اگر فرد ناتوان باشد و نتواند به طور مستقل از خود دفاع کند، شما میتوانید به عنوان فردی توانمندتر از او، از او دفاع کنید. این ناتوانی ممکن است به دلایل جسمی (مانند آسیبدیدگی، بیماری یا پیری) یا روانی باشد.
4. خود تقاضای کمک کند یا در وضعیتی باشد که توانایی استمداد نداشته باشد
در شرایطی که فرد به کمک شما تقاضا کند یا در وضعیتی قرار داشته باشد که نتواند از خود دفاع کند (به عنوان مثال، در حالی که قادر به درخواست کمک نیست یا تحت فشار شدید است)، شما میتوانید به عنوان مدافع وارد عمل شوید. این شرایط معمولاً در موقعیتهایی مثل آسیبدیدگی شدید یا غیرفعال بودن فرد به دلیل فشارهای روانی یا جسمی مطرح میشود.
نتیجهگیری
در مجموع، دفاع از دیگران میتواند تحت شرایط خاص، مانند نزدیک بودن فرد به شما، مسئولیت شما برای دفاع از او، ناتوان بودن او در دفاع از خود و یا تقاضای کمک از سوی او، به عنوان دفاع مشروع تلقی شود. در این حالتها، دفاع از فرد دیگر با شرایط مشابه دفاع از خود، مشروع و قانوناً قابل پذیرش است.
اثبات عدم رعایت شرایط دفاع بر عهده کیست؟
طبق دومین تبصره ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی، در صورتی که اصل دفاع مشروع محرز باشد اما در مورد رعایت شرایط آن تردید وجود داشته باشد، اثبات عدم رعایت شرایط دفاع بر عهده مهاجم است. یعنی اگر فردی که علیه او دفاع صورت گرفته، ادعا کند که شرایط دفاع مشروع رعایت نشده است، باید مهاجم اثبات کند که شرایط دفاع مشروع بر اساس قانون نقض شده است. این اصل به معنای آن است که اگر فرد در حال دفاع از خود یا دیگری باشد، بار اثبات تردید در شرایط دفاع بر عهده کسی است که مدعی عدم رعایت شرایط است.
پیوند دفاع مشروع و دیه:
در رابطه با دیه در دفاع مشروع، اگر دفاع مشروع به درستی صورت گیرد، فرد مدافع نیازی به پرداخت دیه ندارد، زیرا عمل او به عنوان دفاع از خود یا دیگران مشروع و قانونی شناخته میشود. با این حال، در موارد خاصی که دفاع برای دفع حمله فرد دیوانه انجام شده باشد، دیه باید پرداخت شود، اما در این وضعیت دیه از بیتالمال (یعنی منابع عمومی دولت) پرداخت میشود و نه از سوی فرد مدافع. این به این دلیل است که فرد دیوانه مسئولیت کیفری نداشته و به همین دلیل، به جای او از منابع عمومی برای جبران خسارت استفاده میشود.
نتیجهگیری:
- اثبات عدم رعایت شرایط دفاع بر عهده مهاجم است و او باید نشان دهد که شرایط دفاع مشروع رعایت نشده است.
- در دفاع مشروع، فرد نیازی به پرداخت دیه ندارد، مگر اینکه دفاع علیه فرد دیوانه صورت گرفته باشد که در این صورت دیه از بیتالمال پرداخت میشود.
مقاومت در برابر قوای انتظامی و دفاع مشروع:
طبق ماده ۱۵۷ قانون مجازات اسلامی، به طور کلی مقاومت در برابر قوای انتظامی (نیروی انتظامی) مصداق دفاع مشروع نیست. این بدان معناست که معمولاً هرگونه اقدامی که منجر به مقاومتی در برابر نیروهای انتظامی شود، حتی اگر فرد در حال دفاع از خود باشد، نمیتواند تحت عنوان دفاع مشروع شناخته شود و این عمل جرم محسوب میشود.
اما در موارد خاص، در صورتی که قوای انتظامی از حدود وظیفه خود خارج شوند و اقدامی غیرقانونی و غیرمجاز انجام دهند، دفاع مشروع به طور مشروط امکانپذیر است. به عبارت دیگر، اگر نیروهای انتظامی از حدود اختیارات خود تجاوز کنند و رفتار آنها تهدیدی علیه فرد باشد، ممکن است فرد در دفاع از خود یا دیگران اقدام کند و این اقدام به عنوان دفاع مشروع در نظر گرفته شود.
نکات مهم در مورد ماده ۱۵۸ قانون مجازات اسلامی:
ماده ۱۵۸ قانون مجازات اسلامی در مورد مواردی که جرم محسوب میشود ولی قابل مجازات نیست، توضیح میدهد. این موارد به شرح زیر هستند:
- ارتکاب رفتاری که به حکم و اجازه قانون است: اگر فردی رفتاری را انجام دهد که به طور صریح توسط قانون مجاز شمرده شده باشد، حتی اگر به نظر برسد که رفتار او جرم است، قابل مجازات نخواهد بود. برای مثال، اعمال قانونی که توسط مقامات قضائی یا اجرائی مجاز شناخته شدهاند، مانند اقدامات پلیس در انجام وظایف خود.
- ارتکاب رفتار برای اجرای قانون اهم: اگر فرد به قصد اجرای قانون مهمتر یا ضروریتر، اقدامی را انجام دهد که در شرایط عادی ممکن است جرم باشد، اما انجام آن برای اجرای یک قانون مهمتر ضروری است، این رفتار نمیتواند مجازات داشته باشد. به عنوان مثال، کسی که برای نجات جان فردی دیگر از خطر مرگ، به صورت غیرقانونی وارد ملک شخصی شود.
- ارتکاب رفتار به دستور مقام قانونی و خلاف شرع نباشد: اگر فردی به دستور یک مقام قانونی عملی انجام دهد که از نظر قانون مجاز باشد و همچنین این اقدام مخالف با شریعت نباشد، عمل او قابل مجازات نیست. به عنوان مثال، اگر مقام قضائی یا اجرائی دستور اقدام خاصی بدهد که از نظر قانون مجاز باشد، فرد موظف به انجام آن است و این عمل جرم محسوب نمیشود.
- اقدامات والدین یا سرپرستان برای تادیب فرزندان: اقداماتی که والدین یا سرپرستان برای تادیب و تربیت فرزندان انجام میدهند، در صورتی که مطابق با قوانین و موازین شرعی باشد، جرم نیست و قابل مجازات نخواهد بود.
- حوادث ناشی از عملیات ورزشی: اگر در حین انجام فعالیتهای ورزشی، حوادثی رخ دهد که ناشی از نقض مقررات آن ورزش نباشد و همچنین این حوادث مخالف با مقررات شرعی نباشد، آن حوادث جرم محسوب نمیشود.
- عملیات جراحی با رضایت بیمار: عملیات جراحی که با رضایت بیمار انجام شود و موازین فنی و علمی رعایت شده باشد، در صورتی که این عملیات مطابق با موازین شرعی و قانونی باشد، جرم محسوب نمیشود و فرد مجازات نمیشود. در موارد فوری، در صورتی که برای نجات جان فرد، کسب رضایت ضروری نباشد، این عملیات قانونی خواهد بود.
نتیجهگیری:
- مقاومت در برابر نیروهای انتظامی عموماً نمیتواند مصداق دفاع مشروع باشد، مگر اینکه نیروی انتظامی از حدود اختیارات خود خارج شده باشد.
- ماده ۱۵۸ مواردی را بیان میکند که جرم محسوب نمیشود و قابل مجازات نیست، از جمله اعمال قانونی، دستورات مقامات، و اقدامات والدین برای تربیت فرزندان، عملیات ورزشی مطابق قوانین، و جراحیهای پزشکی با رضایت بیمار.