مستثنیات دین کدامند؟
مستثنیات دین یعنی اینکه در برخی موارد، برخی از اموال یا دارایی‌ها، مانند اموالی که به عنوان معیشت، اساسیات زندگی یا مواردی که برای حفظ حیات یا کسب روزمره ضروری هستند، از توقیف و فروش مستثنی می‌شوند. به عبارت ساده‌تر، در برخی حالت‌ها، اموالی که برای زندگی اساسی یا معیشت لازم هستند، نمی‌توانند توسط دولت یا مراجع قضایی توقیف و فروخته شوند.
چند نکته حائز اهمیت در مورد مستثنیات دین وجود دارد:
- منع توقیف اموال معنای آن دارد که اموالی که مشمول این استثنا هستند، نمی‌توانند در آینده توسط دولت یا مراجع قضایی توقیف و فروخته شوند. این توقیف در مرحله قبل از صدور حکم به نام “تامین خواسته” شناخته می‌شود.
- افراد می‌توانند اموال مشمول مستثنیات دین را به دیگران قرض دهند، اما این اموال همچنان محل توجه و توقیف قرار می‌گیرند اگر بدهکار حکم مالی علیه‌اش اجرا نشود.
- مستثنیات دین به شرایط اجتماعی، مالی و اقتصادی شخص بستگی دارد، و ممکن است برای یک فرد اموال معینی مستثنیات دین باشند، اما برای فرد دیگر نباشند.
- مستثنیات دین تا زمان حیات و زنده بودن شخص محکوم علیه اعمال می‌شود، و پس از فوت او این استثنا لغو می‌شود و اموال مشمول توقیف و فروش خواهند بود.
- قوانین مستثنیات دین فقط برای اشخاص حقیقی اعمال می‌شود و برای اشخاص حقوقی در نظر گرفته نمی‌شود، با این حال اموال دولتی نیز ممکن است در شرایط خاصی غیر قابل توقیف باشند.
این نکات نشان دهنده اهمیت و جزئیاتی است که در مورد مستثنیات دین و اجرای حکم‌های مالی وجود دارد.
در تشخیص مستثنیات دین، عوامل متعددی مورد توجه قرار می‌گیرند، از جمله شغل و مشغله بدهکار. به عنوان مثال، اگر شغل یا مشغله اشخاصی شامل خیاطی یا مکانیکی باشد، توجه به ابزار و وسایل مورد نیاز برای ادامه فعالیت آنها از جمله معیارهای تشخیصی می‌شود. این ابزارها و وسایل ممکن است به عنوان بخشی از مستثنیات دین در نظر گرفته شوند.
علاوه بر این، تعیین میزان نیاز و شان مدیون نیز توسط دادگاه ارزیابی می‌شود، و در این ارزیابی، وضعیت زندگی و کیفیت امرار معاش بدهکار در محیط محل سکونت او درنظر گرفته می‌شود.
موارد مختلفی وجود دارد که یک مال ممکن است در یک موقعیت به عنوان مستثنیات دین در نظر گرفته شود، در حالی که در موقعیت دیگر، از این شمول خارج باشد. به عنوان مثال، پس از فوت بدهکار، ممکن است همسر و فرزندان او در وضعیتی مشکل قرار بگیرند. در این صورت، دادگاه ممکن است توقیف و فروش برخی از مال‌ها را به طور موقت ممنوع اعلام کند تا زمانی که همسر و فرزندان مدیون، سر و سامان بگیرند. اما این مال‌ها برای استفاده خانواده متوفی معین می‌شوند و در صورت انتقال آنها، مسئولیت آن به دیگران متوقف می‌شود.
در مقررات ایران، عین اموال از شمول مستثنیات دین خارج شده است. این به این معناست که اگر رای دادگاه برای استرداد عین مال باشد، مشمول مقررات مستثنیات دین نمی‌شود. در صورتی که در مرحله اجرا، عین موجود نباشد و نوبت به قیمت برسد، بر اساس ماده 46 قانون اجرای احکام مدنی و با توجه به صراحت ماده 527 قانون آئین دادرسی مدنی، حکم بدون رعایت مقررات مستثنیات دین اجرا می‌شود.
موارد قانونی مستثنیات دین کدامند؟
موارد قانونی مستثنیات دین بر اساس ماده 24 قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی به شرح زیر است:
- منزل مسکونی: منزلی که عرفاً در شان و احترام محکوم علیه باشد، مستثنی از توقیف و فروش است.
- اثاثیه مورد نیاز زندگی: ابزارها و وسایلی که برای رفع نیازهای ضروری محکوم علیه و افراد تحت تکفل وی لازم است.
- آذوقه: آذوقه‌های موجود به اندازه نیاز محکوم علیه و افراد تحت تکفل وی برای مدتی که عرفاً آذوقه ذخیره می‌شود.
- کتاب‌ها و ابزار علمی و تحقیقاتی: برای اهل علم و تحقیقات، متناسب با شان آنها.
- وسایل و ابزار کار: وسایل و ابزار کار کسبه، پیشه وران و سایر اشخاص که برای امرار معاش ضروری آنها و افراد تحت تکفل آنها لازم است.
- تلفن مورد نیاز: تلفنی که برای بدهکار و افراد تحت تکفل او لازم است، و مبلغی که در ضمن عقد اجاره به عنوان ودیعه به موجر پرداخت می‌شود، به شرطی که پرداخت اجاره بدون آن موجب سختی و مشقت گردد و محل اجاره مورد نیاز بدهکار باشد و بالاتر از شان او نباشد.
این موارد به عنوان استثناهایی که از توقیف و فروش معاف هستند، در قوانین مربوطه تعیین شده‌اند.