حجب ارث چیست؟
حجب ارث یکی از مسائل مهم در قانون مدنی است که به موجب آن، برخی از وراث به دلیل وجود دیگران از دریافت ارث محروم میشوند یا سهم کمتری دریافت میکنند. بر اساس قانون مدنی ایران، حجب به دو نوع تقسیم میشود: حجب حرمانی و حجب نقصانی. این دو نوع حجب در مواد مختلف قانون مدنی بهویژه در مواد 888 تا 892 تعریف شدهاند. در اینجا به تفصیل این مفاهیم و شرایط آنها پرداخته میشود.
حجب حرمانی
حجب حرمانی به این معناست که برخی از وراث به دلیل وجود وراث دیگری از ارث بردن بهطور کامل محروم میشوند. این محرومیت به دلیل مقدمیت برخی وراث بر دیگران است. بهعنوان مثال، اگر فردی فوت کند و دارای فرزند باشد، پدر یا مادر متوفی از ارث محروم میشوند، زیرا فرزند از نظر قانونی در اولویت قرار دارد. همینطور در صورتی که متوفی دارای فرزند و نوه باشد، نوهها به عنوان قائممقام فرزند متوفی از ارث بهرهمند میشوند و هیچ سهمی به برادران یا خواهران متوفی تعلق نمیگیرد. بنابراین، حجب حرمانی یعنی وراثی که هیچ سهمی از ارث نمیبرند به دلیل وجود وراث دیگر.
حجب نقصانی
حجب نقصانی به زمانی اطلاق میشود که سهم ارث یک وارث کاهش مییابد، بهطوریکه وارث نمیتواند به میزان کامل سهم خود را از ارث دریافت کند. در این حالت، سهم وارث از حداکثر سهم خود به میزان کمتری کاهش پیدا میکند. بهعنوان مثال، اگر برای متوفی فرزندانی وجود داشته باشد، مادر یا پدر متوفی تنها یکسوم ارث را دریافت میکنند و نمیتوانند بیشتر از آن را دریافت کنند، حتی اگر متوفی دارای اموال زیادی باشد. این کاهش سهم به دلیل حضور فرزندان متوفی است که در اولویت قرار دارند.
قانون مدنی ایران و حجب ارث
در ماده 888 قانون مدنی، اصول کلی حجب ارث بیان شده است. بر اساس این ماده، حجب ارث تابع قانون اقربیت به میت است، به این معنا که هر طبقه از وراث، طبقه بعد را از ارث محروم میکند، مگر در موارد خاص که طبق مواد دیگر قانون مدنی پیشبینی شده است. بهعنوان مثال، طبق ماده 936 قانون مدنی، در برخی شرایط ممکن است وارث دورتر بتواند به جای وارث نزدیکتر از ارث بهرهمند شود.
در ماده 889 قانون مدنی، شرایطی که در آن اولاد اولاد میتوانند به عنوان قائممقام از ارث بهرهمند شوند، توضیح داده شده است. به این معنا که اگر متوفی فرزند نداشته باشد، نوهها به عنوان قائممقام پدر یا مادر خود از ارث بهره میبرند، و در بین این نوهها، اقرب به میت از دورتر ارث میبرد. به همین ترتیب، در صورتی که متوفی برادر یا خواهر نداشته باشد، اولاد آنها از ارث بهرهمند میشوند.
ماده 890 قانون مدنی نیز به وراث طبقه دوم میپردازد. اگر برای متوفی برادر یا خواهر وجود نداشته باشد، فرزندان آنها قائممقام از ارث میبرند. در بین این وراث، باز هم اقرب به متوفی از دورتر ارث میبرد.
وراث بدون حجب از ارث
طبق ماده 891 قانون مدنی، برخی از وراث هیچگاه از ارث محروم نمیشوند. این افراد عبارتند از: پدر، مادر، پسر، دختر، زوج (شوهر) و زوجه (زن). در نتیجه، این افراد بهطور طبیعی و طبق قانون، از ارث متوفی بهرهمند میشوند و هیچگاه به دلیل وجود وراث دیگر از ارث محروم نخواهند شد، مگر در موارد خاص که در مواد دیگر قانون پیشبینی شده است.
حجب از بعض فرض
در ماده 892 قانون مدنی، شرایطی که موجب حجب نقصانی در سهم فرضها میشود، توضیح داده شده است. اگر برای متوفی فرزند یا نوهای وجود داشته باشد، والدین از دریافت بیش از یکسوم ارث محروم میشوند، مگر در موارد خاص که در مواد 908 و 909 قانون مدنی پیشبینی شده است. همچنین در صورتی که برای متوفی چند برادر یا خواهر وجود داشته باشد، مادر از دریافت بیش از یکسوم محروم میشود، مشروط به اینکه شرایط خاصی مانند حضور حداقل دو برادر یا یک برادر و دو خواهر یا چهار خواهر و زنده بودن پدر متوفی وجود داشته باشد.
نتیجهگیری
حجب ارث یک مفهوم مهم در قانون مدنی است که نقش مهمی در تعیین سهم ارث هر وارث ایفا میکند. این قوانین باعث میشوند که تنها برخی از افراد به دلیل مقدمیت یا نزدیکی نسبی به متوفی از ارث بهرهمند شوند و دیگران به دلیل حضور وراث نزدیکتر یا دیگر شرایط خاص، سهم کمتری یا هیچ سهمی از ارث نبرند. درک درست این مسائل برای تعیین سهم هر یک از وراث ضروری است و کمک میکند که وراث بتوانند حق خود را بر اساس قوانین مدنی بهدرستی دریافت کنند.